Integracja sensoryczna u dzieci. Co warto o niej wiedzieć, aby pomóc uczniom?

Na wczesnych etapach rozwoju dzieci mogą pojawić się nieprawidłowości związane z wrażeniami zmysłowymi - słuchem, wzrokiem, węchem, smakiem i dotykiem. Istnieją specjalne terapie sensoryczne, które wspomagają prawidłowy rozwój. W Polsce skutecznie leczy się dzieci nimi od 1993 roku.

Proces powstawania integracji sensorycznej rozwija się już w okresie płodowym. Jednak najbardziej intensywny wzrost, przypada na pierwsze trzy lata życia dziecka i trwa do około 7 roku życia. Integracja sensoryczna umożliwia prawidłowy odbiór i interpretację bodźców zmysłowych. Na skutek tego, młody człowiek wie, jak zachować się w danej sytuacji.

Niestety, zdarzają się sytuacje, gdzie rozwój przebiega nieprawidłowo. Rodzic, mając stosowną wiedzę, może zauważyć pewne problemy w zachowaniu i funkcjonowaniu podopiecznego. Warto uzupełnić informacje, a te znaleźć można np. w kursach internetowych. Dzięki temu, rodzic lub opiekun będzie wiedział, na co zwracać uwagę. Umożliwi to zdiagnozowanie niepokojących zmian na wczesnym etapie rozwoju i rozpoczęcie terapii. Z problemami mogą spotkać się osoby mające niedosłuch lub wadę wzroku. 

Integracja sensoryczna = przetwarzanie sensoryczne

Integracja sensoryczna czy też częściej obecnie używany termin "przetwarzanie sensoryczne” oznacza sposób, w jaki nasz układ nerwowy odbiera informacje pochodzące ze zmysłów i zamienia je na reakcje organizmu. Jest to proces prawidłowy, który rozwija się stopniowo, razem z dojrzałością układu nerwowego.

„Integracja sensoryczna to umiejętność gromadzenia przez mózg wrażeń ze wszystkich zmysłów, rozpoznawania ich, przetwarzania i integrowania ze wcześniejszymi doświadczeniami w taki sposób, aby mogły być wykorzystane w celowym działaniu i aby reakcja organizmu na te wrażenia była adekwatna”.

Odowska – Szlachcic B., Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu w rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego.

Wszystkimi naszymi działaniami, nie tylko sensorycznymi kieruje mózg. Ośrodkowy układ nerwowy nieprzerwanie zbiera informacje zmysłowe z otoczenia i z ciała: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, smakowe, węchowe, proprioceptywne (informacje z mięśni, ścięgien i stawów) oraz przedsionkowe (informacje o położeniu w przestrzeni). Jeśli nasz układ nerwowy działa prawidłowo, potrafi te informacje rozpoznać, przyjąć, przetworzyć oraz odpowiedzieć adekwatną reakcją.

Większość czynności życiowych wymaga od nas współdziałania wielu zmysłów. Kiedy czytasz ten tekst, korzystasz nie tylko ze zmysłu wzroku, ale gdy przewijasz tekst, potrzebny jest zmysł dotyku a żeby siedzieć prosto (czy w ogóle siedzieć), korzystasz ze zmysłu przedsionkowego. Człowiek nieustannie i nieprzerwanie musi zarządzać informacjami, które płyną ze zmysłów. Jakie to zmysły? Jest ich więcej niż powszechnie znane pięć i korzysta z nich każdy z nas. 

Zaburzenia integracji sensorycznej - jak je rozpoznać?

Niemal każdego dnia obserwując dziecko, zauważyć można drobne zmiany rozwojowe. Rodzice cieszą się z samodzielnego kroku i oczekują na pierwsze słowa np. „mama” i „tata”. Czasami opóźnienie rozwoju mowy może być objawem zaburzeń integracji sensorycznej. Wszelkie wątpliwości dobrze omówić z lekarzem, który oceni czy nauka przebiega prawidłowo. 

Zbyt mała lub nadmierna wrażliwość na bodźce sensoryczne to kolejna z nieprawidłowości w rozwoju dziecka. Objawy to najczęściej przeczulenie na hałasy, niechęć do mycia włosów albo do niektórych rodzajów jedzenia lub ubrań to kolejne z przesłanek. Opiekunowie mogą zauważyć nadmierną aktywność ruchową np. ciągłe bieganie, problemy z usiedzeniem w jednym miejscu, a także niechęć do aktywności fizycznych.

Nauczyciel lub rodzic powinien zwrócić uwagę na problemy z koordynacją ruchową, szczególnie gdy dziecko często się potyka lub ma trudności z utrzymaniem równowagi. Gry i zabawy manualne sprawiają maluchowi problem, co objawia się np. problemami z łapaniem i rzucaniem piłki, ale także z używaniem nożyczek w trakcie wycinania. Skutkiem są problemy w przystosowaniu się do nowych sytuacji. Dziecko może reagować agresywnie lub będzie całkowicie wycofane. 

Zmysły: wzrok, słuch, dotyk, smak, węch 

Każdy człowiek codziennie wykorzystuje pięć zmysłów. Dzięki nim, umiemy odczytać kontekst niemal każdej sytuacji, słuchamy muzyki, czytamy, delektujemy się jedzeniem, czujemy zapach kwiatów i dotykamy wielu przedmiotów. Zdarza się, że niektóre zmysły szwankują. Problem pojawia się, gdy wzrok lub słuch nie dostarczają wystarczającej liczby informacji albo przetwarzają je nieprawidłowo. Zaburzenia mogą prowadzić do wielu nieprawidłowości w funkcjonowaniu. Przyjrzyjmy się wybranym zmysłom.

Wzrok

Dzięki temu, że mamy dwoje oczu, nasz mózg jest w stanie utworzyć obrazy przestrzenne, a także może ocenić odległość, co pozwala nam bezpiecznie się poruszać. Oczy nieprzerwanie dostarczają mózgowi sygnałów, które określają nasze otoczenie, opisują doświadczenia, sygnalizują zagrożenie. Niemal 80 - 90 procent wszystkich odbieranych bodźców, trafia do nas za pomocą narządu wzroku.

Oko ludzkie jest zbudowane z wielu elementów i jest bardzo skomplikowanym organem. By móc widzieć wyraźnie, w oku oraz w mózgu zachodzą liczne, złożone procesy. Dzięki budowie naszego oka możemy odbierać sygnały wzrokowe w różnych warunkach np. w dzień i w nocy. Jesteśmy również w stanie rozróżnić barwy, które nas otaczają, nawet jeśli nie umiemy ich świadomie nazwać.

 Aspekty percepcji wzrokowej (za M. Frostig):

• Koordynacja wzrokowo-ruchowa,
• Spostrzeganie figury i tła,
• Stałość spostrzegania,
• Spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni,
• Spostrzeganie stosunków przestrzennych.

Słuch

Słuch umożliwia porozumiewanie się, rozwój mowy, a także pozwala czuć się bezpiecznie i alarmować o zagrożeniu. Daje możliwość odczytywania rzeczywistości dźwiękowej, w której zanurzony jest człowiek, a także stanowi jeden z warunków jego prawidłowego rozwoju psychospołecznego. Narząd słuchu poprzez obecność błędnika odpowiada również za równowagę. Przy pomocy ucha odbierane są fale dźwiękowe, które następnie zostają przekształcone w drgania mechaniczne, a ostatecznie w impulsy nerwowe. Ten proces warunkuje poprawny odbiór dźwięku, a możliwy jest on dzięki szczególnej budowie narządu słuchu.

Ucho człowieka w swojej anatomii dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne. 

• Ucho zewnętrzne składa się z widocznej na zewnątrz małżowiny usznej i przewodu słuchowego. Małżowina pełni funkcję ochraniającą wewnętrzne części ucha, a także skupia fale dźwiękowe i przekazuje je dalej do przewodu słuchowego. Jest „tubą”, która ściąga dźwięki do wewnątrz;
• Ucho środkowe zbudowane jest z jamy, w której umieszczone są trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Mimo niewielkich rozmiarów pełnią one istotną funkcję dla zmysłu słuchu. Za ich pomocą odbierane i przenoszone są drgania akustyczne. W uchu środkowym obecna jest również trąbka słuchowa, której zadaniem jest wyrównywanie ciśnienia między wnętrzem ucha a światem zewnętrznym;
• Ucho wewnętrzne zbudowane jest z przedsionka, kanałów półkolistych oraz ślimaka. Przedsionek odgrywa najważniejszą rolę w procesie równowagi. Ślimak, podobnie jak przedsionek, wypełniony jest endolimfą. Wewnątrz niego znajduje się narząd Cortiego, który odpowiada za prawidłowe słyszenie – jego funkcją jest bowiem zmiana drgań w impulsy nerwowe. 

U małego dziecka to właśnie prawidłowe słyszenie pozwala w naturalny sposób przyswajać mowę. Od początku daje poczucie bezpieczeństwa, związku ze światem zewnętrznym, umożliwia też niemowlęciu rozróżnianie otaczających go tonów czy głosu bliskich. Nauka dźwięków stale towarzyszących życiu dziecka jest gwarancją prawidłowego rozwoju zarówno intelektualnego, jak i psychicznego. Ważna jest więc obserwacja dziecka na późniejszym etapie oraz wczesne rozpoznanie jakichkolwiek nieprawidłowości. Ocena słuchu powinna być jednym z najważniejszych badań w poszczególnych etapach rozwoju każdego dziecka. Wcześnie wykryty ubytek słuchu może być prawidłowo zdiagnozowany i wyleczony bez pogorszenia jakości życia.

 Na percepcję słuchową składają się:

• słuch fizjologiczny - możliwość słyszenia dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu;
• słuch fonematyczny - słuch mowny- zdolność do rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy;
• analiza słuchowa - umiejętność wyodrębniania z potoku mowy: zdań, w zdaniach słów, w słowach sylab, a w sylabach głosek z zachowaniem ich kolejności;
• synteza słuchowa - scalanie głosek, sylab i słów w określone, złożone układy słuchowe;
• pamięć słuchowa - pamięć słuchowa wzorców słów. 

Ćwiczenia, czyli sposób na walkę z zaburzeniami integracji sensorycznej

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego nie mijają z wiekiem. Jeśli opiekun zaobserwuje u dziecka przesłanki, świadczące o nieprawidłowej pracy układu nerwowego, warto odwiedzić pediatrę. Po zdiagnozowaniu trudności, lekarz dostosuje zakres i rodzaj ćwiczeń do potrzeb dziecka. Odbywają się one w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu. Celem terapii jest poprawa integracji pomiędzy zmysłami.

Specjaliści wiedzą, na co zwracać uwagę w przypadku zaburzeń integracji sensorycznej. Dzięki temu, optymalizują ćwiczenia, aby przyniosły najlepsze rezultaty. Istnieje możliwość całkowitej eliminacji nadwrażliwości sensorycznej. W ćwiczeniach wykorzystuje się przedmioty o różnych fakturach, hamaki, a także masaże. Ważne, aby w terapii brał udział rodzic. Pozwala to terapeucie na obserwację zachowania, analizę i wybranie najlepszych rozwiązań dla dziecka, a to sprawia, że każda terapia dostosowana jest do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Integracja sensoryczna to ważny proces w kształtowaniu zachowań dziecka i rozumieniu przez niego świata. Warto zadbać, aby zmysły rozwijały się prawidłowo, a wszystkie przesłanki świadczące o zaburzeniach należy obserwować i konsultować z lekarzami. Wśród bacznych obserwatorów należy wymienić także pedagogów, którzy przez kilka godzin dziennie mają kontakt z uczniami. Znajomość zagadnienia z zakresu zaburzenia integracji sensorycznej może pomóc w zdiagnozowaniu problemu.

W szkoleniu pt. „Jak wspierać integrację sensoryczną przedszkolaków i młodszych uczniów?”, znaleźć można wiele przydatnych informacji dotyczących zaburzeń sensorycznych. Ponadto, pomocne i praktyczne zabawy oraz ćwiczenia, przypisane do poszczególnych zmysłów, pomogą w terapii. Zdobywając wiedzę z zakresu integracji sensorycznej, rodzice, pedagodzy i opiekunowie, będą w stanie czuwać nad prawidłowym rozwojem dzieci.