Samookaleczenie u uczniów - dlaczego tak się dzieje i jak można reagować?

Samookaleczenie ma miejsce, gdy dziecko lub młoda osoba celowo uszkadza lub rani swoje ciało. Może to być zjawisko oparte na uzależnieniu z powodu naturalnych, przeciwbólowych endorfin, które są uwalniane, gdy ludzie ranią się, co może dać im chwilowe poczucie ulgi. Ale problem tkwi zdecydowanie głębiej niż mechanizm biologiczny.

Obserwujemy stały wzrost zachowań autoagresywnych wśród młodych ludzi na całym świecie, w tym również w Polsce. Samookaleczenia są powszechne wśród młodych ludzi, przy czym 17% nastolatków (10-17) i 13% młodych dorosłych (18-24) zgłasza, że dopuściło się umyślnego samookaleczenia. Takie zachowanie może być trudne do opanowania przez szkoły i powodować niepokój wśród personelu, uczniów i rodzin.

Samookaleczenia obejmują przecinanie skóry, przypalanie, samouderzenia i drapanie skóry — lub wszelkie inne zachowania powodujące obrażenia ciała, ból i rany.

Osoby, które celowo wyrządzają sobie krzywdę, robią to, aby złagodzić stres, niepokój i smutek, zwrócić ma siebie uwagę lub ukarać siebie z powodu odrazy do siebie.

Jako członek kadry pedagogicznej możesz jako pierwszy zauważyć, że młoda osoba dokonała samookaleczeń. To może być niepokojąca a zarazem trudna sytuacja, w której pojawia się pytanie – jak zareagować. o robić. Ważne jest, aby nie ignorować oznak samookaleczenia. Jeśli podejrzewasz samookaleczenie, poinformuj o tym ucznia, że zauważyłeś różnicę w ich zachowaniu i bądź otwarta w swoich obawach w sposób empatyczny i troskliwy. Młody ludzie zareagują najlepiej, jeśli twoja reakcja będzie spokojna, nieoceniająca i okazująca zrozumienie.

Zacznij od podzielenia się swoimi obawami dotyczącymi ich dobrego samopoczucia i zachęć do otwarcia się.

Relacja każdego dziecka i młodej osoby poddającej się samookaleczeniu jest złożona i inna. Często zdarza się to w chwilach złości, niepokoju, strachu, straty lub depresji. Najbardziej rozpowszechnione są samouszkodzenia umiarkowane impulsywne. Polegają one na stosunkowo płytkim nacinaniu skóry ostrymi narzędziami (np. żyletką, nożem, kawałkiem szkła, ostrzem temperówki), rzadziej przypalaniu, zadawaniu sobie ciosów, drapaniu, gryzieniu, nakłuwaniu, podduszaniu. Zazwyczaj mają one miejsce pod wpływem trudnego do pohamowania impulsu, związanego z silnym napięciem. Miejsca, które młody człowiek uszkadza, to najczęściej ramiona, przedramiona, uda, rzadziej brzuch, piersi, szyja.

Trudno o dane pokazujące rzeczywistą skalę zjawiska, ale z badań przeprowadzonych wśród polskiej młodzieży w wieku 13 – 19 lat wynika, że statystycznie w 25-osobowej klasie problem może dotyczyć aż dwójki nastolatków.

Samookaleczanie może być:

• Oznaku próby radzenia sobie z trudnymi sytuacjami
• Chęcią zmiany bólu emocjonalnego w fizyczny
• Komunikowaniem niezadowolenia z jakiegoś powodu w sposób niewerbalny
• Próbą złagodzenia uczucia odrętwienia, gniewu lub agresji
• Próbą zyskania poczucie kontroli w świecie, w którym czują się poza kontrolą

Samookaleczenia i ryzykowne zachowania mogą być również sposobem karania się przez dziecko lub młodą osobę za uczucia lub zachowanie, które uważa za swoją winę lub za bardzo negatywny obraz siebie.

Większość dzieci i młodzieży dokonujących samookaleczeń nie ma myśli samobójczych podczas samookaleczeń. Jednak samookaleczenia mogą przerodzić się w zachowania samobójcze.

Przyczyny i czynniki ryzyka zaburzeń zachowania mogących prowadzić do zachowań agresywnych i autoagresywnych:

• Środowisko rodzinne:
• • Przemoc
  • Niewydolność wychowawcza rodziców lub pogubienie w sprawach wychowawczych
  • Bierność wobec potrzeb dziecka
  • Brak umiejętności komunikacyjnych
  • Brak czasu
  • Nerwowość życia rodziców
  • Niepewność jutra
  • Wieloaspektowa presja społeczna
• Środowisko szkolne:
  • Przemoc rówieśnicza;
  • Presja rówieśnicza (działania pod wpływem grupy, w której poszukuje się akceptacji)
  • Lokalizacja środowiskowa (niekorzystna lub nieodpowiednia lokalizacja szkoły)
  • Wielkość szkoły (przeładowane klasy niestwarzające odpowiednich warunków do pracy i komunikacji interpersonalnej)
  • Napięta, nieżyczliwa atmosfera zespołu nauczycielskiego 
  • Zaburzone relacje (szkoła – rodzice (roszczeniowe, agresywne postawy rodziców), nauczyciel – uczeń (podważanie autorytetu, odbieranie szacunku, bądź relacje bezosobowe)
  • Poziom kompetencje nauczycieli (merytoryczne, społeczne)
  • Presja rankingów, wyników, mierników, statystyk – brak pola do odniesienia sukcesu przez ucznia
  • Bezradność wobec sytuacji trudnych, zwłaszcza tych z uczniami z silnie utrwalonymi zachowaniami niepożądanymi

Co pedagog/psycholog/nauczyciel może/powinien zrobić?

• Rozmawiać z uczniem – stwarzając atmosferę empatii, autentyczności, chęci zrozumienia, zorganizowania pomocy. 
• Akceptować uczucia ucznia, odzwierciedlać. 
• Odbarczyć z poczucia winy 
• Zbudować system wsparcia dla ucznia, namówić go do zgody na kontakt w tej sprawie z rodzicami, psychologiem, pedagogiem 
• Zawrzeć z uczniem kontrakt (krótkotrwały) możliwy do przyjęcia, np. na zaniechanie samookaleczenia się np. typu „24 godziny”, „do kolejnego spotkania” 
• Uczenie zdrowych sposobów radzenia sobie z napięciem i stresem – „jeśli nie samookaleczanie, to co?” 

Jak reagować? 

• W sytuacji zagrożenia zdrowia, życia nie możesz dochować tajemnicy 
• Pozwól na „wygadanie się” 
• Umożliwiaj odreagowanie/emocjonalna katharsis (płacz, śmiech, nawyki ruchowe) 

Podejmij działania 

• Kontakt z rodzicami, opiekunami prawnymi, pedagog, psycholog 
• Szukaj wsparcia z zewnątrz – specjaliści 
• Procedura postepowania w sytuacji kryzysowej 

Czego nie należy robić, co szkodzi w takich sytuacjach? 

• Nie straszyć ucznia – (np. Czy Ty rozumiesz, że możesz umrzeć? 
• Nie oceniać ucznia (jak możesz robić cos takiego!) 
• Nie zadawać pytań (np. Dlaczego to robisz? Co chcesz przez to osiągnąć?) 
• Nie oglądać uszkodzeń i nie kazać ich sobie pokazywać 
• Nie wprowadzać atmosfery sensacji ani wobec czynności realizowanych przez ucznia ani wokół ucznia 
• Nie robić nic, co mogłoby wzmóc napięcie u ucznia, nakręcić nową spiralę powodów czy obszarów napięć 
• Nie obiecywać, że nie powiemy nikomu 

Warto również przypomnieć, że w każdej placówce powinna obowiązywać  Procedura postępowania w przypadku samookaleczeń, prób samobójczych lub samobójstwa ucznia.

Oto jeden z przykładów (źródło: https://sp6kwidzyn.pl/?page_id=1236) 

1. Każdy pracownik ma obowiązek zareagowania na jakikolwiek sygnał o ryzyku zachowania autodestrukcyjnego u ucznia.
2. W przypadku zaobserwowania lub powzięcia informacji, że uczeń planuje podjąć lub podjął próbę samobójczą każdy pracownik powinien niezwłocznie poinformować o tym dyrektora szkoły.

A. Postępowanie w sytuacji, w której uczeń dokonuje samookaleczenia:

1. Należy uniemożliwić uczniowi kontynuowanie czynności samookaleczenia poprzez zastosowanie stanowczej perswazji z zachowaniem zasad bezpieczeństwa.
2. W razie potrzeby poprosić osobę dorosłą (nauczyciela/ innego pracownika szkoły) lub ucznia o udanie się do sekretariatu celem poinformowania dyrektora szkoły i wezwania pogotowia ratunkowego.
3. Jeżeli wydarzenie miało miejsce podczas zajęć lekcyjnych, zapewnić opiekę pozostałym uczniom z pomocą innego nauczyciela lub pracownika szkoły.
4. Niezwłocznie poinformować o zaistniałym zdarzeniu dyrektora szkoły, pedagoga, psychologa szkolnego i wychowawcę klasy, do której chodzi uczeń dokonujący samookaleczenia.
5. Wychowawca, pedagog lub psycholog szkolny wzywa rodziców ucznia, informuje o zdarzeniu i zobowiązuje do konsultacji psychiatrycznej ich dziecka. Przekazuje ucznia pod opiekę rodziców.
6. Wychowawca, pedagog lub psycholog szkolny informuje rodziców o możliwości wsparcia psychologicznego na terenie szkoły.

B. Postępowanie w przypadku powzięcia informacji, że uczeń ma ślady świadczące o samookaleczaniu się (informacja od samego ucznia, kolegów, nauczycieli).

1. Wychowawca, pedagog lub psycholog diagnozują sytuację z pomocą pielęgniarki szkolnej, która dokonuje oględzin ciała oraz w razie potrzeby opatruje ślady samookaleczenia.
2. Wychowawca, pedagog lub psycholog przeprowadza rozmowę z uczniem oraz powiadamia rodziców o zaistniałej sytuacji i prosi o niezwłoczne przybycie do szkoły.
3. Wychowawca, pedagog lub psycholog przekazują ucznia pod opiekę rodziców (prawnych opiekunów) i zobowiązują ich do konsultacji psychiatrycznej ich dziecka.
4. Wychowawca, pedagog lub psycholog szkolny informuje rodziców o możliwości wsparcia psychologicznego na terenie szkoły.
5. O zdarzeniu należy poinformować dyrektora szkoły.